Η 17η Ιουλίου 1936, με τη στάση της «στρατιάς της Αφρικής» και άλλων τμημάτων του ισπανικού στρατού που την ακολούθησαν, σηματοδοτεί την επίσημη έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Ενός πολέμου που, εκτός απ’ το βαρύ φόρο αίματος που τον συνόδεψε στα τρία σχεδόν χρόνια της διάρκειάς του, έμελλε να καθορίσει την ζωή στην Ισπανία του 20ού αιώνα –με τη νίκη των Εθνικιστών, την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Φράνκο και την πτώση της 40 περίπου χρόνια μετά— και να αποτελέσει έναν απ’ τους σημαντικότερους τόπους μνήμης: σημείο αναφοράς, πεδίο αντιπαράθεσης ή συναίνεσης και συστατικό μύθο πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων από εκεί και πέρα· έμελλε, επίσης, να λειτουργήσει ως το προοίμιο μιας μεγαλύτερης σύγκρουσης, της μεγαλύτερης και τρομακτικότερης όλων, αυτής του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος, άλλωστε, δεν υπήρξε μόνο ένας εθνικός και ταξικός πόλεμος, αλλά κι ένας πόλεμος των κυρίαρχων ή αναδυόμενων ιδεολογιών της εποχής. Με την (και στην) πλευρά των Δημοκρατικών συντάχθηκαν, εντάχθηκαν και πολέμησαν δημοκράτες, αντιφασίστες, κομμουνιστές και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη. Ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες εθελοντές, κάποιοι εκ των οποίων έχασαν τη ζωή τους στη μάχη, όχι (άμεσα) για την πατρίδα τους, αλλά για τα ιδανικά τους και μια διεθνιστική προοπτική ενάντια στον φασισμό και τους συμμάχους του. Σ’ αυτούς είναι αφιερωμένη η πρώτη συμβολή στη στήλη «Κομμάτια κι αποσπάσματα», προϊόν μιας σταθερής πια συνεργασίας των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας με τον 105,5 Στο Κόκκινο. Μια φωτογραφία απ’ το Φωτογραφικό Αρχείο των ΑΣΚΙ κι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Παλαιολογόπουλου, τον οποίον ευχαριστούμε για την παραχώρηση, Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-39) (Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1986., σ. 63-65).

Η δράση των Ελλήνων εθελοντών στην Ισπανία: Η εκπαίδευσή τους – Το πρώτο πολεμικό βάφτισμα στη Μαδρίτη

«Στο Αλμπαθέτε –τη μικρή ισπανική κωμόπολη, που όπως είδαμε, έγινε το κέντρο κατάταξης και εκπαίδευσης των Εθελοντών—φτάνανε απ’ όλες τις κατευθύνσεις και οι Έλληνες. Λίγοι στην αρχή, που πλήθαιναν σιγά-σιγά.

Η πρώτη ομάδα που την αποτελούσαν βασικά Έλληνες που ήρθαν απ’ τη Γαλλία, έφτασε στις αρχές του Οκτώβρη του 1936. Εκεί μαζί με αγωνιστές των άλλων Βαλκανικών χωρών και ιδιαίτερα Γιουγκοσλαύους, φτιάξανε το “Βαλκανικό Λόχο”. Υπεύθυνος των Ελλήνων ήταν ο Παναγιώτης Αϊβατζής, που είχε το ψευδώνυμο Μάριος. Αυτός άλλωστε σε συνεργασία μ’ έναν γιουγκοσλαύο αγωνιστή, πρωτοστάτησε στην ίδρυσή του.

Ο λόχος εντάχτηκε στο Τάγμα “Ντομπρόσφσκυ”, (είναι το όνομα του Πολωνού αγωνιστή της Παρισινής Κομμούνας), που μαζί με άλλα δύο Τάγματα αποτέλεσε την 11η Ταξιαρχία.

Μια άλλη ομάδα Ελλήνων τοποθετήθηκε στο “Βαλκανικό Λόχο” του Τάγματος “Τέλμαν”, που υπαγόταν στη 12η Διεθνή Ταξιαρχία.

Ήταν ακόμα εκείνη την εποχή και μια ομάδα Ελληνοκύπριων που ήρθαν από το Λονδίνο ενταγμένοι στον Αγγλικό λόχο. Ανάμεσά τους οι Αντώνης Θεοδούλου και Εζεκίας Παπαϊωάννου, ο σημερινός Γραμματέας του ΑΚΕΛ.

Οι δύο αυτές Ταξιαρχίες ήσαν οι πρώτες που σχηματίστηκαν και πήραν το βάφτισμα της φωτιάς στην άμυνα της Μαδρίτης.

Στις 6 και 7 του Νοέμβρη οι άντρες της 11ης Διεθνούς Ταξιαρχίας φτάσανε από το Αλμπαθέτε στη Μαδρίτη που τα φασιστικά στρατεύματα την πολιορκούσαν απ’ όλες τις μεριές, τράβηξαν κατ’ ευθείαν για την πρώτη γραμμή και έπιασαν τα πιο επικίνδυνα σημεία.

Το Τάγμα “Ντομπρόσφσκυ” μαζί με το Τάγμα “Κομμούνα του Παρισιού”, πιάσανε το δρόμο που οδηγούσε προς την Πανεπιστημιούπολη. Οι μάχες ήσαν πολύ σκληρές. Ο εχθρός με τα τεράστια πολεμικά μέσα που διέθετε, ενεργούσε λυσσασμένες επιθέσεις. Συνάντησε όμως τη γενναία αντίσταση των Διεθνιστών. Τα μέσα άμυνάς τους ήσαν πολύ φτωχά. Μερικές φορές για ν’ αποκρούσουν τις επιθέσεις μεταχειρίζονταν χειροβομβίδες που τις φτιάχνανε οι ίδιοι από κονσερβοκούτια γεμισμένα με εκκρηκτικές ύλες. Ωστόσο ο εχθρός δεν κατόρθωνε να προχωρήσει ούτε ένα βήμα.

Σε δύο-τρεις μέρες μπήκε στη μάχη κι η 12η Διεθνής Ταξιαρχία που πολέμησε το ίδιο ηρωικά όπως κι η 11η.

Οι μάχες της Μαδρίτης εκείνων των ημερών στάθηκαν αποφασιστικές όχι μονάχα για την Ισπανική πρωτεύουσα αλλά και για ολόκληρη την Ισπανία. Οι προσδοκίες του Φράνκο ότι θα την κυρίευε μέσα σε λίγες μέρες διαψεύστηκαν. Η Μαδρίτη έγινε σύμβολο, κι έδωσε κουράγιο στους Ισπανούς αντιφασίστες ν’ αντιμετωπίσουν τον εχθρό για δυόμισυ ακόμα χρόνια.

Ωστόσο οι απώλειες εκείνων των ημερών ήσαν πολύ μεγάλες. Φυσικά είχαν κι οι Έλληνες το μερίδιό τους.

Ανάμεσα στους Έλληνες που σκοτώθηκαν στη Μαδρίτη ήσαν οι Μανώλης Μαύρος από την Κάλυμνο, ο Αντώνης Φλώρος, ο Γιάννης Σταύρου, Θρακιώτης που ζούσε στην Γκρενόμπλ της Γαλλίας, ο Κώστας Καλπάκας, κι ο φοιτητής Σπίνος από τη Χίο γιος φαρμακοποιού που σπούδαζε στο Παρίσι. 

Εκεί τραυματίστηκε βαριά κι ο ναυτεργάτης Νίκος Κουρκουλιώτης, ένα παληκάρι εύθυμο και ζωντανό που για τις ξεχωριστές του ικανότητες προβιβάστηκε σε ανθυπολοχαγό (αργότερα θα δώσει τη ζωή του στη Μάχη του Έβρου). Τραυματίστηκε μεταξύ άλλων κι ο Όμηρος Σεραφειμίδης (ψευδώνυμο Σταύρος), όπου μετά την ανάρρωσή του τοποθετήθηκε σαν αξιωματικός στο Ναυτικό».

Λεζάντα φωτογραφίας: Ομάδα εθελοντών, ίσως στο Αλμπαθέτε, σ’ ένα διάλειμμα πολεμικών ασκήσεων. Στην άκρη δεξιά (με το σακάκι ριχτό στην πλάτη) διακρίνεται ο Νίκος Βαβούδης (1906-1951), κομματικό στέλεχος του ΚΚΕ. Ασυρματιστής στις παράνομες κομματικές οργανώσεις στην μετεμφυλιακή Αθήνα, εντοπίστηκε από την Ασφάλεια τον Νοέμβριο του 1951 στην κρύπτη με τους ασυρμάτους και αυτοκτόνησε για να αποφύγει την σύλληψη.

Στήλη: Κομμάτια και αποσπάσματα: Ιστορίες στο Κόκκινο

Επιμέλεια: Μάνος Αυγερίδης